Sammy Mahdi wilde deze week de paus niet ontmoeten. Een gemiste kans: de kerkleider had hem ongetwijfeld kunnen bijpraten over ‘werkstrafjes’ en de kwalijke gevolgen van tiktok-justitie.
Er is de afgelopen dagen heel wat te doen geweest over het bezoek van de paus aan ons land. En dat mag ook: er loopt heel wat mis in de kerk en vele standpunten zijn niet meer van deze tijd. Velen grepen het bezoek daarom aan om de kerkvader en zijn instituut een spiegel voor te houden, bijvoorbeeld over seksueel misbruik of genderdiversiteit.
Die kritiek is broodnodig, maar er ontstaat daardoor al vlug – en alzeker wanneer deze gepaard gaat met symbolische handelingen, zoals politici die hun kat sturen – het beeld van een klassieke tweedeling, alsof de bron van alle kwaad zich dáár situeert en niet hier. Dat beeld klopt uiteraard niet: daarom is het goed dat spreekwoordelijke buitenstaanders – zoals een kerkvader – ook ons een spiegel voorhouden, bijvoorbeeld over de rol en plaats van de straf in onze seculiere samenleving.
Dat de gevangenissen overvol zitten en onveilige situaties creëren en dat we geen blijf weten met de uitvoering van korte en lange straffen, is geen geheim. We weten het en het wordt met de regelmaat van de klok herhaald, ook deze week nog: Hans Claus deed het op Facebook, Bob Van den Broeck in De Standaard.
Het stuk van Van den Broeck intrigeerde me, niet zozeer omwille van de inhoud (de pijnpunten zijn al langer gekend), maar wel omwille van de titel: “Gelooft de rechtsstaat nog in zichzelf?” Tegen de achtergrond van het pausbezoek krijgt zo’n titel meteen een dubbele lading. Van den Broeck sloot zijn stuk alvast af met een vrome geloofsbelijdenis: “Ik geloof vurig in de rechtsstaat, maar één vraag dringt zich de laatste tijd op: gelooft de rechtsstaat er zelf nog in?”
Waar loopt het dan mis met dat “geloof in de rechtsstaat”? Tien jaar geleden gaf de paus een antwoord op die vraag: hij wees op het geweld en de wraakgevoelens die worden aangewakkerd in onze samenleving en het alomtegenwoordige strafpopulisme, waardoor de straf aanzien wordt als oplossing voor de meest uiteenlopende sociale problemen. Die diagnose was niet nieuw, maar dat de kerkleider die diagnose tot de zijne maakte en uitdrukkelijk zijn toespraak startte met dergelijke sociologische beschouwingen, was toch opmerkelijk.
Hij vervolgde zijn toespraak met een verrassend pleidooi voor de afschaffing van levenslange straffen: “Een levenslange straf is een vermomde doodstraf”, zo stelde hij daarover. Rome ging daarmee verder dan Straatsburg: in het baanbrekende arrest Vinter (2013) nam het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zeer lange en levenslange straffen in het vizier, maar de rechters lieten na om dergelijke straffen te veroordelen als per se in strijd met het antifolterverbod. Het viel nochtans op dat Rome en Straatsburg een gelijkluidende onderbouwing hanteerden, waarbij de menselijke waardigheid centraal stond.
Het probleem is misschien niet zozeer de leer van de rechtsstaat, maar wel de wil om deze uit te dragen en ze vurig te verkondigen. De paus heeft in dat opzicht gelijk. We schreven het ook al eerder: het debat over misdaad en straf versnelt, vernauwt, verruwt, verarmt. Net daarom is het zo betekenisvol dat de voorzitter van de christen-democratische partij de uitnodiging om de paus te ontmoeten, zo nadrukkelijk afwees. Maar het is ook een gemiste kans: de kerkleider had hem ongetwijfeld kunnen bijpraten over ‘werkstrafjes’ en de kwalijke gevolgen van tiktok-justitie.
Tom Daems 